Założenie i lokalizacja
Pierwszą pisaną wzmianką o Kuleszkach nazywanych Dużymi jest zapis o nadaniu przez księcia Janusza I Grzymkowi i Pawłowi 10 włók ziemi (blisko 170 hektarów) w widłach rzek Brok Mały i Brok Duży. Ci dwaj szlachetnie urodzeni, zgodnie ze wspomnianym dokumentem pochodzili z Marszewa – obecnie jest to wieś Sokolniki koło Płońska. Działo to się około roku 1420 i tę datę uznaje się jako początek istnienia miejscowości. Kolejne znane informacje dotyczące nadań w Kuleszkach nazwanymi Nienałtami i Małymi datuje się kolejno na lata 1449 i 1495 r. Dziś zgodnie z urzędowym wykazem nazw miejscowości i ich części istnieje tylko miejscowość Kuleszki-Nienałty, której częściami są Kuleszki Duże i Kuleszki Małe. Całkowicie zapomnianą nazwą są Kuleszki-Zembki (Kuleszki-Ząbki ?), które są innym określeniem Kuleszek Małych. Taka nazwa używana była w wieku XVII, choć odnaleźć ją można jeszcze w wykazie hipotecznym Kuleszek-Nienałt z przełomu XVIII i XIX wieku. Powierzchnia wioski w 1578 roku określana była na 8 włók czyli blisko 144 ha. W roku 1452 w pisemnych przekazach dotyczących wioski pojawia się szlachetnie urodzony Andrzej Kuleszka. Z pewnością od niego lub nazwiska jego ojca pochodzi nazwa miejscowości. Z kolei na początku wieku XVI źródła pisane wspominają o Pawle Nienałtowskim, któremu z dużym prawdopodobieństwem zawdzięczamy drugi człon obecnej nazwy miejscowości.
Wieś ta położona jest między niegdysiejszymi ziemiami drobnoszlacheckimi i otoczona była w większości podobnymi sobie przysiółkami. Kuleszki przetrwały 600 lat i dziś sąsiadują z wsiami: Dąbrowa, Nowa Ruskołęka, Gołębie-Leśniewo, Budziszewo i Świerże-Kiełcze. Kilka wieków wcześniej sąsiadami wioski były, oprócz istniejących już wtedy Budziszewa czy Gołębi, także inne wioski, które do dziś zniknęły z map: Podjanowie, Nienałty-Załęgi, Godlewo-Cechny oraz Bundy (Bądy?). Część z nich funkcjonuje, bądź jako części innych wsi, bądź jako formy nazw geograficznych (Załęgi, Podjanowie), ale czy ktoś dziś jeszcze słyszał o Bundach? Piętnastowieczny opis wskazywał lokalizację Kuleszek, jako sąsiadujących tylko z Budziszewem a sięgających od wioski Skłody do rzeki Brok. Przez kilka wieków Kuleszki sąsiadowały poprzez rzekę Brok Mały z dobrami biskupów płockich, które przez setki lat nie były tak intensywnie wykorzystywane rolniczo. Dużą ich część pokrywały lasy, a dopiero w 1798 r. ziemie te upaństwowiły władze pruskie i wtedy rozpoczęła się ich intensywna kolonizacja. Wiele więc wskazuje, że Kuleszki leżały pomiędzy, na skraju ciągnących się na południe i wschód zaścianków, a leżącymi na północy, tuż za rzeką, ziemiami kościelnymi. Ziemie należące wcześniej do biskupów płockich z tzw.: osadami czynszowymi w XIX wieku skolonizowane zostały w ramach tzw. Ekonomii Jasieńskiej przez osadników głównie niemieckiego pochodzenia.
Mieszkańcy
Począwszy od XV wieku do dziś żyło tu kilkadziesiąt rodów i rodzin. Wiadomo, że mieszkali, bądź mieszkają nadal, między innymi:
Dąbkowscy, Dłuscy, Doberscy, Dzieża, Eppo, Furmanik, Gąsiewscy, Godlewscy, Grabowscy, Iwanowscy, Jabłonowscy, Kempisty, Kietlińscy, Korczanowscy, Krakówka, Kulesza, Kuleszka, Mazur, Mironow, Murawscy, Nienałtowscy, Nietubycie, Nowaccy, Pieńkowscy, Piętka, Podbielscy, Rostkowscy, Rutkowscy, Sadłowscy, Świerżewscy, Szymczuk, Trombka, Wetoszka, Wojtkowscy, Zadrożni, Zalewscy, Żebrowscy.
Do dziś bardzo rzadkim nazwiskiem w Polsce jest Epp (w księgach parafialnych w zapisie „Eppo”). Wskazuje ono, że przodkowie osób, noszącym to nazwisko, przybyli na ziemie Rzeczypospolitej z Zelandii. Były to rodziny flamandzkie zajmujące się przede wszystkim rolnictwem i rzemiosłem. Nosili je przybywający nad Wisłę od XVI wieku menonici. Wiele wskazuje, że mieszkało w Kuleszkach przynajmniej jedno pokolenie rodziny o takim nazwisku.
Wśród „zagranicznych gości” zauważyć można także z pewnością „słowiańskie” nazwisko „Mironow”, które noszone było przez rodzinę mieszkającą w Kuleszkach w pierwszej połowie XIX wieku.
Pozostałe nazwiska wskazują, że osiedlały się tu poprzez małżeństwa, podjęcie pracy (służby) i zakup ziemi okoliczne rodziny i rody zamieszkujące sąsiednie wioski. Ci, którzy posiadali tu ziemię przetrwali niekiedy setki lat, dziedzicząc ją z pokolenia na pokolenie (Kulesza, Nienałtowscy, Godlewscy, Podbielscy, Rutkowscy). Wiele rodzin żyło w Kuleszkach tylko „chwilę” – w jednym, czasami w dwóch pokoleniach (Trombka, Dzieżba, Mazur)
Na uwagę zasługuje przede wszystkim, z pewnością najstarsze w wiosce nazwisko – Kuleszka. Analiza ksiąg parafialnych z XVII i wcześniejszych wieków i informacji związanych z istnieniem miejscowości, wskazuje, że była to pierwotna forma nazwiska Kulesza, od którego wzięła się również nazwa wsi. Potwierdzenie tej tezy znajdujemy w Herbarzu Polskim Adama Bonieckiego. Podaje on, że wśród Kuleszków z Kuleszek z ziemi nurskiej byli Sebastian, Joachim, Piotr i inni którzy dziedziczyli na Kuleszkach pod Andrzejowem w 1578 r. Wiadomo również, że Jan Kuleszka, Marcin, Łukasz, Wojciech i inni Kuleszkowie podpisali, z ziemią nurską, elekcję Augusta II.
Pochodzenie nazwy
Profesor Kazimierz Rymut wskazuje, iż średniowieczne nazwisko Kulesza, (Kuleszka) i pochodząca od niego nazwa miejscowości, pochodzą od słowa „kula”, „kuleć”, „kulić” lub, co wydaje się bardziej prawdopodobne, od staropolskiej nazwy potrawy z mąki – „kuleszy”. W roku 2020 r. w Polsce było niespełna 100 obywateli o tym nazwisku, choć już od kilku wieków żaden Kuleszka nie mieszkał w Kuleszkach.
Od pierwszych wieków istnienia miejscowości liczba gospodarstw była zbliżona. Przez większą część swej historii wieś Kuleszki, tak jak dziś, nie przekraczała kliku gospodarstw. W krótkich okresach sięgała liczby kilkunastu domów. Dziś żyje tu 51 osób w 9 gospodarstwach. Pod koniec XVIII wieku żyło według spisu w archiwum parafialnym 13 rodzin, liczących w sumie 57 osób. W 1827 r. ówczesny spis państwowy podaje liczbę mieszkających tu łącznie 77 osób w 11 domostwach, w 1883 roku według dostępnych danych było tu 6 domów i 46 mieszkańców. Spis powszechny z 1921 roku informuje o jednej wiosce Kuleszki, w której było 9 domów i 67 mieszkańców. Co istotne, według XIX-wiecznego podziału administracyjnego, aż do 1939 r. Kuleszki przynależały do Gminy Szulborze-Kozy.
Według przekazów ustnych, które przetrwały do dnia dzisiejszego w miejscu usytuowania pamiątkowego obelisku, tuż nad brzegiem rzeki obok dawnego brodu stała karczma. Potwierdzenia tego faktu znajdujemy w źródłach pisanych. Według spisu podatkowego tzw. podymnego z roku 1775 w Kuleszkach Małych i Dużych było nawet dwie karczmy na łączną liczbę 12 „dymów”. Wygląda więc na to, że „gałąź turystyczno-gastronomiczna” stanowiła ważny element gospodarki w wiosce.
Także w przekazach ustnych wielokrotnie wspomina się o istnieniu wiatraka pomiędzy Kuleszkami-Nienałtami i tzw. Załęgami. Fakt ten potwierdza chociażby mapa z początku XX wieku, która potencjalną lokalizację młyna napędzanego siłą wiatru określa jako „Wiatraczysko”.
W pierwszych dziesięcioleciach wieku XX w wiosce prowadzono szkołę. Zajęcia odbywały się w różnych miejscach, w izbach udostępnianych przez gospodarzy.
Przez setki lat charakterystycznym elementem krajobrazu okolicy były wiekowe drzewa z gatunków wiązów rosnące w różnych miejscach osady. Niestety, jak inne drzewa z tej rodziny przegrały na przełomie XXI wieku z tzw. holenderską chorobą wiązu. Na podstawie ich wielkości można bez wątpienia stwierdzić, że część z nich była ostatnimi świadkami czasów gdy Kuleszki powstawały.
Maleńka wioska leżąca nad niewielką rzeką była przez 600 lat świadkiem wielu historycznych wydarzeń. Z pewnością dzięki swojej lokalizacji i rozmiarom mogła na przełomie wieków uniknąć wielu nieszczęść. Tylko w XX wieku, od 1915 do 1945 roku przez Kuleszki i najbliższą okolicę przetoczył się pięciokrotnie front wojenny. W 1915 r. na przełomie lipca i sierpnia w pamięci mieszkańców pozostał uczepiony do starych drzew wojskowy balon obserwacyjny. W roku 1939, 11 września przez wioskę prowadził wojenny szlak Polskiej Kawalerii, a klika dni później przez bród w Kuleszkach swoją drogę wyjścia z kotła pod Andrzejewem, wraz z niewielki oddziałem ze swojego pułku, znalazł dowódca 33 Pułku Piechoty Podpułkownik Lucjan Stanek.
Zdjęcie w nagłówku: Obelisk ufundowany w 2020 roku przez mieszkańców wsi Kuleszki
