Andrzejewo znajduje się na terytorium historycznego Mazowsza. Tą częścią Polski rządzili książęta z linii piastowskiej. Po bezpotomnej śmierci Stanisława i Janusza III ich siostra Anna w 1526 r. przekazała księstwo królowi Zygmuntowi Staremu. Od tego czasu Mazowsze dzieliło się na trzy województwa: płockie, rawskie i mazowieckie. Województwo mazowieckie składało się z dziesięciu ziem, m.in. z ziemi nurskiej, na która składały się powiaty: kamieniecki, nurski i ostrowski. Taki podział przetrwał do rozbiorów Polski.
Pierwsi osadnicy przybyli w okolice dzisiejszego Andrzejewa w XI wieku ze środkowej części Mazowsza. Ich bezpieczeństwa strzegł gród kasztelański w Święcku. Gród został zniszczony w XIII wieku, podczas walk o tereny nadgraniczne, co spowodowało prawie całkowite wyludnienie okolicznych wsi. Taki stan trwał około 100 lat. Po podpisaniu przez Polskie i Litwę w 1376 r. układu w Krewie zaistniały warunki do ponownej kolonizacji Wschodniego Mazowsza. Dużą zasługę w tym zasiedlaniu posiadali biskupi płoccy z racji swoich rozległych włości. Do biskupów płockich należała m.in. leżąca w ziemi nurskiej wieś Wronie.
Pierwsze wzmianki o istnieniu miejscowości Wronie pochodzą z pierwszej połowy XIII w. W roku 1203 Wronie wspomina Książe Konrad Mazowiecki. W roku 1239 Wronie zostaje wymienione w dokumencie potwierdzającym stan majątkowy biskupstwa płockiego wystawionym na prośbę biskupa Guntera. Data wejścia miejscowości w skład dóbr biskupstwa nie jest znana. Według Żochowskiego nastąpiło to u schyłku XII w. Dalsza historia do drugiej połowy XV wieku nie jest znana. Luka ta charakterystyczna dla ziemi nurskiej jest wynikiem poważnych zniszczeń jakich doznały te tereny w wyniku najazdów litewskich. Następna wzmianka o Wroniu pochodzi z 1488 r. kiedy to Martinus de Godlewo występuje przed sądem biskupim.
Głównym powodem przenoszenia osad na tzw. prawo niemieckie, czyli ich lokowanie, był dla monarchy lub wielkiego feudała wzgląd gospodarczy, a przede wszystkim jego własny interes. W dokumentach dla miast duchownych również jako uzasadnienie znajdują się warunki gospodarcze. I tak ok. 1527 roku biskup płocki Andrzej Krzycki postanawia lokować miasto Andrzejów we wsi Wronie “…pragnąc dobra stołu biskupstwa naszego, jak obowiązani jesteśmy przymnożyć, i one do lepszego stanu i użytku naszego, i następców naszych przywieźć…”. Po wielu staraniach dnia 26 lutego 1528 roku na sejmie w Piotrkowie król Zygmunt Stary udziela zezwolenia biskupowi Andrzejowi Krzyckiemu na lokalizację ”ze wsi Wronie zwanej, w Księstwie Mazowieckim położonej – miasta, które niech zwie się Andrzeiow”. Sama lokacja miasta miała miejsce dopiero 6 lat później. Biskup wystawił swój przywilej 13 maja 1534 r., zaznaczając, że czyni to: “…za poprzedzającą nam do tego powagą i zezwoleniem Najjaśniejszego księcia i pana Zygmunta z Bożej łaski Króla Polskiego”. Przywilej biskupa Andrzeja Krzyckiego przyrównuje prawa Andrzejewa do Pułtuska: “By tez mieszczanie nasi rzeczeni wolności przywilejów i innych prerogatyw wszystkich, jak mieszczanie nasi Pułtuscy i inne miasta Biskupstwa Płockiego naszego onymże, tak od Jego Królewskiej Mości, jak od nas pozwolonych i nadanych używali i cieszyli się…”.
W całej Polsce miało zastosowanie i w większym lub mniejszym stopniu oddziaływało na miejscowe stosunki prawo magdeburskie (znane także jako prawo niemieckie), na którym lokowane było również Andrzejewo. Prawo to było XII-wieczną kompilacją Das sachsinische Weichbild (traktatu o ustroju sądowym) i Das Magdeburger Schöffenrecht (traktatu o prawie ławniczym), która stanowiła wzór prawnoorganizacyjny dla wschodnioniemieckich miast. Wraz z prawem niemieckim przyszła do Polski instytucja wójta i sołtysa. Na czele miasta stał wójt, na czele wsi sołtys. Prawo lokacyjne zapewniało wójtowi uprzywilejowane stanowisko. Wójt stał się pierwszą i najważniejsza osobą w mieście, zajmując dominujące stanowisko pod względem gospodarczym, społecznym i prawnym wśród ogółu mieszczaństwa. Wójt Andrzejewa posiadał przywilej użytkowania drzewa z lasów biskupich. Wójt mógł wykorzystywać drzewo nie tylko na potrzeby własne, ale także na wywóz.
W lokowanym mieście został ustanowiony targ w każdy piątek, oraz dwa jarmarki: 6 lutego i 24 sierpnia. Miasto zostało zwolnione z wszelkich obciążeń na rzecz państwa i właściciela, na okres 12 lat aby “lepiej i szybciej wzrastało i z dnia na dzień osiągało lepszy stan”. Miasto otrzymało własny samorząd i sądownictwo. Oprócz wyżej wymienionych wolności Andrzejewo otrzymało 46 włók gruntu bliżej nie określonej wielkości pole i las za gruntami miejskimi. Mieszczanie andrzejewscy mogli używać pastwisk położonych w dobrach biskupich, przylegających do miasta.
Prawo magdeburskie zwalniało miasta z wszelkich ciężarów wynikających z dawnego prawa polskiego, jednak były one zobowiązane do uiszczania ściśle określonego czynszu. Andrzejewo opłacało rocznie na rzecz właściciela 30 groszy czynszu rocznego z każdej włóki ziemi. Biskup zastrzegał sobie też opłaty z kar za poważniejsze przestępstwa. Pieniądze z pozostałych kar miały być obracane na potrzeby miasta. Piwowarowie płacili cechowego po 5 groszy, a rzeźnicy po jednym kamieniu łoju. Poza tym miasto miało płacić 10 złotych podymnego i szos.
Wielkości i śmiałości założeń lokacji odpowiada wielkość kościoła, którego budowę w roku 1526. Biskup Andrzej Krzycki jako doskonały administrator wiązał z lokacją plany znacznie przekraczające stworzenie lokalnego ośrodka wymiany, który zapewne i tak już istniał. Plany te przewidywały utworzenie w Andrzejewie nowego archidiakonatu i uczynienia z niego centrum administracyjno-gospodarczego dla wschodniej części domeny biskupstwa płockiego – konkurencyjnego w stosunku do królewskiej Ostrowi.
Okresem największego rozwoju Andrzejewa jest początek lat sześćdziesiątych XVI w. Ośrodek był nie tylko centrum lokalnej wymiany i produkcji na potrzeby własne i okolicznej szlachty ale uczestniczył też w handlu dalekiego zasięgu. Rok 1564 przyniósł załamanie w rozwoju miasta. Andrzejewo nie znajdując warunków dla rozwoju w większy ośrodek podzieliło los Nura i Broku. Następcy biskupa Krzyckiego zrezygnowali z szerszych planów wobec miasta. Czynnikami utrzymującymi Andrzejewo w roli lokalnego ośrodka wymiany było położenie – centralne wobec klucza dóbr oraz czterech miast: Nura, Broku, Zambrowa i Ostrowi a także tradycja i funkcje miejscowej parafii.
Według informacji z roku 1609 w Andrzejewie powstaje pierwsza szkoła i szpital, podkreślający miejski charakter ośrodka. Tutejsza szlachta popadła w zależności od biskupów płockich, a jej sytuacja prawno-ekonomiczna nie różniła się już od chłopów. W okresie potopu szwedzkiego samo miasto nie uległo większym zniszczeniom. Spustoszonych zostało natomiast kilka sąsiednich wsi.
W roku 1750 biskup A. S. Dembiński wydał ordynację która nakazywała Andrzejewu poprawę pracy kancelarii miejskiej, regulowała zasady budowy nowych domów, zabraniając wznosić ich na rynku. Biskup zalecił ustalenie podatków w obecności wszystkich mieszczan, ujednolicenie miar według miar pułtuskich, troskę o bruki i mosty miejskie. Pod karą stu grzywien zakazane zostało przyjmowanie chłopów zbiegłych ze wsi położonych w dobrach biskupich. Zarządzenia te nie wpłynęły jednak na poprawę sytuacji Andrzejewa. Chaos i upadek pogłębił się wskutek zniszczeń w okresie rozbiorów.
Miasto w części było zamieszkiwane przez naród żydowski. Dokładna data przybycia Żydów do Andrzejewa nie jest znana. Informacje z wizytacji biskupiej z 1693 roku o braku innowierców i pierwsze akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Andrzejewie z roku 1860 pozwalają stwierdzić, że miało to miejsce w XVIII lub na początku XIX wieku.
W roku 1869 w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym Andrzejewo zostało pozbawione praw miejskich i stało się osadą miejską. Sztucznie motywowano, że chociaż miejscowość nazywała się miastem, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju i niedostateczności dochodów w rzeczywistości nie miało znaczenia miasta. Andrzejewo – przy zachowaniu pewnej odrębności – poddano przepisom o urządzeniu gmin wiejskich i włączono w granice gminy Warchoły. Osada stała się siedzibą urzędu gminnego.
Podczas zaboru językiem nauczania w szkołach stał się rosyjski. Warunki nauczania w andrzejewskiej szkole elementarnej z 1885 r. były bardzo prymitywne. Pięć lat później w miejscowości uruchomiona została apteka, dzięki czemu śmiertelność wyraźnie spadła.
W roku 1905 Andrzejewo zamieszkuje 2050 osób. 34% mieszkańców stanowi ludność wyznania mojżeszowego. Największą znaną ze źródeł liczbę mieszkańców – 2354 osoby – osada osiągnęła cztery lat później. Znaczący wpływ na to miała liczba Żydów.
Latem 1915 roku do Andrzejewa wdarła się I Wojna Światowa. Rosyjscy żołnierze uciekający przed Niemcami rzucali na słomiane dachy płonące pochodnie. Wieś została doszczętnie spalona. Mieszkańcy uciekali z resztką dobytku na furmankach. Zniszczenia były powodem kolejnego kryzysu w dziejach Andrzejewa. Jednak po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miejscowość została odbudowana. W roku 1930 rozpoczęto budowę obecnego budynku szkoły podstawowej. Liczba mieszkańców w tym czasie wynosiła 2177 osób.
Na początku września 1939 r. do Andrzejewa dotarła II Wojna Światowa. W dniach 12 – 13 września pomiędzy Andrzejewem a Łętownicą rozegrała się krwawa bitwa zakończona rozbiciem przez Niemców 18. Dywizji Piechoty Ziemi Łomżyńskiej. Ciężko ranny został dowódca jednostki płk Stefan Kossecki, natomiast dowódca piechoty dywizyjnej płk Aleksander Hertel poległ na polu walki. Wraz z innymi żołnierzami 18 DP pochowani zostali na miejscowym cmentarzu. Po zakończeniu działań obronnych Wojska Polskiego, Niemcy cofnęli się do Ostrowi, a Andrzejewo znalazło się pod okupacją radziecką. W czerwcu 1941 zmierzający na wschód hitlerowcy zajmują Andrzejewo, osada po raz kolejny zostaje spalona.
W roku 1954 została zlikwidowana gmina Warchoły z siedzibą w Andrzejewie. Miejscowość stała się siedzibą gromady. W roku 1973 Andrzejewo ponownie zostało siedzibą urzędu gminy, która dwa lata później została włączona do województwa łomżyńskiego.
W czerwca 1998 roku przywrócono samorząd powiatowy. Andrzejewo zgodnie z podziałem historycznym powraca do powiatu ostrowskiego w województwie mazowieckim. We wrześniu 1999 r. zostaje utworzone Publiczne Gimnazjum w Andrzejewie a rok później rozpoczyna się budowa jego gmachu.
Bibliografia:
- Bartniczak M. Podziały administracyjne w powiecie Ostrów Mazowiecka w Ostrów Mazowiecka z dziejów miasta i powiatu, pod red. S. Russockiego. Książka i Wiedza. Warszawa 1975.
- Jemielity W. Dekanat czyżewski. Kuria Diecezjalna. Łomża 1990.
- Kowejsza J., Łukasiewicz J. Powiat Ostrów Mazowiecka w latach 1867-1914 w Ostrów Mazowiecka z dziejów miasta i powiatu, pod red. S. Russockiego. Książka i Wiedza. Warszawa 1975.
- Pazyra S. Geneza i rozwój miast mazowieckich. PWN. Warszawa 1959.
- Szumski J. Informator o zasobie archiwalnym. Archiwum Państwowe. Białystok 2000.
- Żochowski M. Andrzejewo jako ośrodek miejski w Ostrów Mazowiecka z dziejów miasta i powiatu, pod red. S. Russockiego. Książka i Wiedza. Warszawa 1975.
