Akcja „Burza” na terenie Obwodu AK Zambrów, do którego należała gmina Andrzejewo w roku 1944, miała ograniczony charakter, dzięki czemu udało się w znacznym stopniu uniknąć dekonspiracji, a rozpoczęte bezpośrednio po wkroczeniu Armii Czerwonej aresztowania były często przypadkowe. Poważniejsze straty poniosła kadra obwodu w październiku. W następnych miesiącach proces ten zaczął się nasilać, najdotkliwiej dotykając piątą kompanię (Kołaki). W listopadzie 1944 roku funkcjonariusze NKWD na terenie Andrzejewa aresztowali: dowódcę miejscowej kompani Jana Dorobisza ps. „Stef”; dowódcę jednego z trzech plutonów plut. rez. Józefa Kotomskiego, ps. „Kruk; kpr. Antoniego Daszkiewicza ps. „Musiał”; szeregowego Jana Sutkowskiego ps. „Karp”. Jeszcze więcej osób zatrzymano w Łętownicy, tu w ręce NKWD trafili: Czesław Pękała, Wacław Cimoch, Lucjan Kulesza, Marian Dmochowski, Aleksander Gwardiak, Wincenty Nieskórski, Antoni Świerżewski, Stanisław Świerżewski, Marian Warmiński, Marian Banasik, Aleksander Suski, Wacław Ambroziak, Tadeusz Świerżewski, Jan Cimoch. W lutym 1945 roku został zatrzymany pochodzący z Ołdak Jan Podbielski.
W styczniu 1945 roku gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Komendant Okręgu Białystok AK ppłk Władysław Liniarski, nie podporządkował się tej decyzji i na bazie struktur rozwiązanej Armii Krajowej utworzył Obywatelską Armię Krajową (AKO). Dotychczasowa placówka AK działająca na terenie gminy Andrzejewo po przekształceniu w struktury AKO kontynuowała swoją działalność wchodząc w skład Obwodu Zambrów. W skład sztabu AKO Zambrów wchodzili byli dowódcy8. kompanii Andrzejewo: Stanisław Dąbkowski „Karp” – kwatermistrz, NN „Bąk” – szew BIP. 8 kompania Andrzejewo liczyła w tym czasie 159 żołnierzy od grudnia 1944 roku dowodził nią plut. Ryszard Pfaffenhausen „Dąb”.
We wrześniu 1945 roku andrzejewska placówka AK-AKO weszła w skład Obwodu WiN Zambrów. Na terenie gminy Andrzejewo mieszkał szef wywiadu obwodu Zambrów ppor. Hipolit Malinowski „Łęk” z Zarąb Ciemnych. W gminie Andrzejewo istniała silna placówka oznaczona kryptonimem „Tygrys”, tworząca kompanię terenową nr 8, wraz z placówkami z terenu gmin Jasienica i Zręby Kościelne wchodziła w skład rejonu konspiracyjnego o kryptonimie „Sarna”. Początkowo na czele 8. kompani stał sierż. Ryszard Pfaffenhausen, urodzony 23 stycznia 1913 roku w Lublinie. W czasie kampanii wrześniowej służył w 1 Dywizjonie Pancernym w stopniu kaprala. Zatrzymany w marcu 1946 roku, trafił do aresztu WUBP w Białymstoku. 8 marca został skazany na karę śmierci. Wyrok został wykonany 11 marca 1946 roku. Miejsce jego pochówku nie jest znane. Po śmierci Ryszarda Pfaffenhausena funkcję prezesa placówki „Tygrys” przejął Józef Bańkowski „Góral”. Funkcję wiceprezesa pełnił Franciszek Ambroziak „Sęp”, szefem wywiadu był Daniszewski „Tygrys”, łącznikami: Stanisław Kalinowski „Rapier” i Natalia Zakrzewska „Lilka”. Plutonem w placówce dowodzili: Stanisław Ambroziak „Wierzba”, Czesław Lipski „Gawron”, Marcin Zawistowski „Kuropatwa”.
Obok AK dość prężnie działała organizacja konspiracyjna obozu narodowego. Bezpośrednio po przejściu frontu wyciszyła swoją działalność, by uaktywnić się już zimą 1945 roku. W tym czasie jej struktury działające na terenie gminy Andrzejewo wchodziły w skład obwodu „Bug” należącego do Komendy Powiatu NZW „Zaporoże” – Łomża. W początkach listopada 1945 roku zostały włączone wraz z gminami Jasienica, Zaręby Kościelne, Boguty i Szulborze – Koty do struktur Powiatu NZW Ostrów Mazowiecka kryptonim „Olkusz”. Wówczas to pełniącym obowiązki Komendanta Powiatu „Olkusz” był Jan Turowski „Orlicz”. W grudniu na krótko komendę przejął por. Adam Kotowski, a po nim po raz drugi pełniącym obowiązki komendanta został Turowski. Ten pochodzący z Brodnicy konspirator, trafił w okolice Andrzejewa szukając schronienia przed grożącym mu aresztowaniem ze strony Niemców. Podczas okupacji niemieckiej pracował pod zmienionym nazwiskiem w Kowalówce i Andrzejewie, by ostatecznie trafić do wsi Załuski – Lipniewo do Jana Nowackiego, komendanta NSZ, który wprowadził go do organizacji. Po aresztowaniu Nowackiego w roku 1942, Turowski trafił do rodziny Zawistowskich. Po przejściu frontu w sierpniu 1944 roku, został zatrudniony w Urzędzie Gminy w Andrzejewie. Dzięki dostępowi do urzędowych blankietów organizował nowe dokumenty dla żołnierzy podziemia. W okresie komendantury Turowskiego skład Komendy Powiatu „Olkusz” został zbudowany w oparciu o kadry znane mu z okresu pracy w Obwodzie „Bug” KP „Zaporoże” (Łomża), jej trzon składał się z mieszkańców gminy Andrzejewo. Szefem oddziału I (organizacyjnego) był Zygmunt Dąbrowski „Łuna” ze wsi Ołdaki, dowodził on także IV batalionem obejmującym tereny gminy Andrzejewo i większość terenu gmin: Jasienica i Zaręby Kościelne. Za wywiad (Oddział II) odpowiadał mieszkaniec Boląd Stanisław Mikołajczyk „Sokół”. Oddziałem III zajmującym się propagandą kierował Jan Nowacki „Pocisk” ze wsi Załuski – Lipniewo. Funkcję kwatermistrza pełnił Jerzy Kulesza „Żbik” mieszkaniec Warchoł. Służbą Pomocniczą Kobiet kierowała mieszkanka wsi Załuski – Lipniewo Salomea Zawistowska „Grażyna”. Jesienią 1946 roku doszło w szeregach NZW, na terenie gminy Andrzejewo, do poważnej wpadki. W Warchołach aresztowano dwie członkinie konspiracji, u jednej z nich znaleziono maszynę do pisania. W wyniku prowadzonego śledztwa natrafiano na ślad Salomei Zawistowskiej ze wsi Załuski – Lipniewo. Rozpoczęła się obława wsi, w której znajdował się komendant NZW powiatu ostrowskiego por. Jan Turowski. „Orlicz” został zatrzymany i skazany na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie podczas sesji wyjazdowej w Ostrowi Mazowieckiej. Por. Jana Turowskiego rozstrzelano 14 stycznia 1947. Jego ciało zostało zakopane w lesie przy szosie na Różan. Znajomi potajemnie przetransportowali zwłoki komendanta na cmentarz w Andrzejewie, gdzie zostały złożone w rodzinnej mogile Państwa Zawistowskich. Pochówek odbył się w warunkach konspiracyjnych, wiedzieli o nim ksiądz i najbliżsi zaufani. Po śmierci „Orlicza” funkcję komendanta KP „Olkusz” powierzono Jerzemu Kuleszy „Żbikowi”.
W lutym 1947 roku została ogłoszona „amnestia”, która traktowana była przez władze jako jedna z technik operacyjnego rozpracowania i likwidowania podziemia. Wśród członków WiN ostatecznie zwyciężyła opcja zaprzestania walki nie dającej żadnych nadziei na zwycięstwo. Członkowie WiN z terenu gminy Andrzejewo ujawniali się przed UB w Ostrowi Mazowieckiej. Z większą rezerwą do ogłoszonej przez komunistów „amnestii” podchodzili przedstawiciele NZW. Zakres ujawnienia był tu znacznie mniejszy niż w strukturach WiN. Broń złożyła jednak znaczna część kadry dowódczej, z terenu gminy Andrzejewo byli to m.in.: Zygmunt Dąbrowski „Łuna”, Józef Tyl „Wrzos”. Można stwierdzić, że amnestia zamknęła okres powszechności zbrojnego oporu wobec władz komunistycznych.
Bibliografia:
- Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944-1956 Powiat Ostrów Mazowiecka w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, pod red. K. Krajewskiego, Warszawa 2016.
Zdjęcie w nagłówku: Tablica nagrobna porucznika Jana Turowskiego ps. “Orlicz”
